💢 "कहाणी एका विलक्षण जगावेगळ्या सत्याग्रहाची"

💢 "कहाणी एका विलक्षण जगावेगळ्या सत्याग्रहाची" 

वृत्त एकसत्ता न्यूज

संकलन : आकाश भाग्यवंत नायकुडे, मुंबई.

 दिनांक 26/06/2025 :

 25 जून 75 ला रात्री उशिरा आणीबाणीची घोषणा झाली. रातोरात प्रमुख वृत्तसंस्था व वृत्तपत्रे यांच्या विद्युत पुरवठा बंद करण्यात आला  अटलजी, मोरारजी, जयप्रकाशजी, अडवाणी असे अनेक दिग्गज नेते एका क्षणात अटक झाले व त्यांना अज्ञात स्थळी एकांतवासाच्या तुरुंगात डांबण्यात आले. आपल्याला कोरोना सुरुवातीला जसे या साथीच्या रोगाबद्दल काहीच माहिती नव्हते व आपण सर्वजण याविषयी पहिले काही दिवस चाचपडत राहिलो होतो तसे आणीबाणी  म्हणजे काय त्याचे काय परिणाम आहेत सरकारला किती हक्क आहे याची माहिती अगर जाणीव मोठ मोठ्या राजकीय नेत्यांना व कार्यकर्त्यांना नव्हती मग सामान्य जनतेला कुठून आणणार. आणीबाणीच्या पहिल्या आठवड्यात काही अटक सत्र सरकार करू शकले नंतर मात्र विरोधी पक्षाचे कार्यकर्ते नेते सावध झाले मी जरी आत्ता विरोधी पक्षाचे नेते कार्यकर्ते म्हणून तरी संघ परिवाराच्या व्यतिरिक्त अगदी बोटावर मोजणारे इतकेच अन्य पक्षांचे कार्यकर्ते आणीबाणीत भरडले गेले.

 संघाचे प्रमुख व  प्रचारक पूर्णवेळ कार्यकर्ते हे सरकारच्या रडारवर होते या कार्यकर्त्यांनी आपली नावे आपली वेशभूषा बदलून कामकाजास सुरुवात केली.

आणीबाणीचा पहिला आठवडा संपल्यानंतर याच्या तीव्रतीची कल्पना विरोधकांना आली रा स्व संघासह 16 संघटना वरती बंदी घालण्यासाठी त्यांची कार्यालय सील करण्यात आली त्यांचे निधी जप्त करण्यात आले. नंतर मात्र संकटाची पूर्ण कल्पना आल्यावर संघ परिवाराने प्रतिकाराची योजना तयार केली गुप्त बैठकी सुरू झाल्या व 15 नोव्हेंबर 75 च्या दरम्यान पासून सत्याग्रह करण्याचे देशभर योजना केली अतिशय गुप्त पद्धतीने सर्व योजना आखली गेली व अमलात आणली गेली. सर्व वृत्तपत्रावर बातम्या छापण्याची सेंन्सारशीप असल्याने आणीबाणी विरुद्ध पत्रके तयार करून त्याचे वितरण करणे हे एक मोठे काम होते

 मी त्यावेळी आझाद टाॅकीजसमोर रहात होतो. आमचा वीस पंचवीस तरुणांचा गट या कामात कार्यरत होता.(या लेखात मी आम्ही म्हणून सर्व गटाचा उल्लेख केला आहे ) आझाद  टाॅकीज समोर दामले सरांची   प्रिंटिंग प्रेस होती त्यामध्ये सत्याप्पा नावाचा एक कर्मचारी होता मिसळ पाव व मावा हा त्याच्यातील व आमच्यातील समान दुवा होता आम्ही गोड बोलून सत्याप्पास आपलेसे करून घेतले.

 दामलेसर माफ करा आम्ही तुम्हास फसविले

दामले सर रात्री गाढ झोपेत असायचे त्यावेळी त्यांच्या घरातील प्रेसची चावी त्यांचा पुतण्या विवेक आम्हास देत असे रातोरात दामले सरांच्या प्रेस मधील कागद शाई व साहीत्य वापरून आम्ही पत्रके छापून घेत असू असे अनेक वेळा केले पण दामलेसराना याची आम्ही जरा सुद्धा कुणकुण लागू दिली नाही. जर सरांच्या प्रेसमध्ये  छपाई होते हे पोलिसांना कळाले असते तर दामले सरना मिसा लागला असता व त्यांची प्रेस जप्त झाली असती थोडक्यात आम्ही दामले सरना फसवत होतो व त्यांच्या प्रेसमध्ये चोरी करत होतो हे आम्ही शेवटपर्यंत दामले सरना कळू दिले नाही.

 पत्रकाचे छोटे वितरक

सौ राधिका मुकुंद फाटक पूर्वाश्रमीची कु. नूतन जोशी ,सतीश कुलकर्णी, त्याचा भाऊ सुहास, मिलिंद दामले, विवेक दामले ही 13 14 वर्षाची मुले मुली आमचे पत्रकांचे  वितरण करीत व निरोपांची देवघेव करत हे सर्व शालेय विद्यार्थी असल्याने त्यांचा कोणाला कसलाही संशय आला नाही व आमचे काम होत असे.

 "एका जगावेगळ्या सत्याग्रहाची सत्यकथा" 

वरनमूद केल्याप्रमाणे 15 नोव्हेंबर च्या दरम्यान रा .स्व .संघाच्या प्रेरणेतून व आदेशातून देशभर आणीबाणी विरुद्ध सत्याग्रह सुरू. झाले.

 विलक्षण सत्याग्रह

इचलकरंजीतील पहिल्या बॅचने केलेला सत्याग्रह माझ्या माहितीप्रमाणे भारतातील कोणत्याही ठिकाणी असा सत्याग्रह झाला नसेल. त्यावेळी कल्पना टॉकीजला सकाळी दहा वाजता मॅटिनी शो असायचा जनता बँक ते गांधी पुतळा शुक्रवारचा बाजार बसायचा कल्पना टाकीज जनता बँकेच्या जवळच तो दिवस शुक्रवार होता. सकाळी दहाच्या मॅटीनी शो सुरू झाला मध्यंतर झाले. मध्यंतरानंतर एक विशिष्ट प्रसंग पडद्यावर दिसू लागला तो परवलीच्या प्रसंग होता हा प्रसंग पडद्यावर दिसतास उठाव करायचा असे ठरले होते. 50 60 कार्यकर्ते विभागून थेटर मध्ये सिनेमा पाहण्यास गेले होते ठरल्याप्रमाणे परवलीचा प्रसंग आल्यावर जो तो कार्यकर्ता आपापल्या जागी राहून आणीबाणीविरुद्ध घोषणा देऊ लागला. सगळ्या थेटर मध्ये गोंधळ निर्माण झाला मॅनेजमेंटने चित्रपटाचे दाखवणे बंद केले सर्व दारे उघडली गेली इतर प्रेक्षकांच्यात प्रचंड पळापळ झाली. त्याच वेळी एक कार्यकर्ता कल्पना टाॅकीजच्या गेटमध्ये एक मोठे पोते भरून काळे झेंडे व घोषणांचे बोर्ड घेऊन उभा होता.

 पोलीसाशी  लपंडाव

 सत्याग्रही कार्यकर्त्यांनी ते झेंडे व बोर्ड हातात घेतले व हा कार्यकर्त्यांचा ग्रुप जनता बँकेकडून शुक्रवारच्या बाजारात घुसला पोलिसांना फोन केला गेला पोलीस कल्पना टॉकीज जवळ आले पण सत्याग्रही घोषणा देत बाजारात घुसलेले पाहून पोलीस सुंदर बागेमार्गे  गांधी पुतळ्यापाशी आले गांधी पुतळ्यापाशी पोलिसांच्या गाड्या पाहतात पुन्हा सत्याग्रही पुन्हा जनताबॅन्के कडे वळाले सुमारे तीन तास लपंडाव  सुरु होता. शेवटी या सर्व सत्याग्रहांना अटक करण्यासाठी पोलिसांना प्रचंड फौजफाटा  वापरून सर्व बाजार उठवावा लागला त्यावेळी सत्याग्रही पोलिसांच्या हाती लागले. या सत्याग्रहाचे नेतृत्व रमाकांत शालगर पंचनदीकर सर, प्रताप होगाडे यांनी केले. 

प्रताप होगाडे त्यावेळी शिवसेनेत होते महाराष्ट्र व देश पातळीवर  शिवसेनेने आणीबाणीस पाठिंबा दिला पण इचलकरंजी शाखेने आणीबाणीचा निषेध केला होता  हा या सत्याग्रहाचा आणखीन एक विशेष भाग होय.

 कै पंचनदीकरसर विलक्षण बुध्दीमता

 या सर्व सत्याग्रहाची विलक्षण कल्पना योजना  कै पंचनदीकर सर यांच्या डोक्यातून आली होती कल्पना तयार करणे व ती अमलात आणणे हे सर्व कै. पंचनदीकरसर यांनी करून दाखवले. असे होते हे मंतरलेले दिवस

["नमस्ते सदा" या संघकामातील अनुभवावर आधारित आगामी पुस्तकातील दिवस  मंतरलेले व मजेचे या प्रकरणातील  संक्षिप्त भाग ]

ॲड. अनिल रुईकर  

98 232 550 49

 इचलकरंजी