🟪 कॅप्टन सर रिचर्ड फ्रान्सिस बर्टन ! 🔰ओळख एका विलक्षण माणसाची ज्याच्या घरी साक्षात भाषा पाणी भरीत होती

🟪 कॅप्टन सर रिचर्ड फ्रान्सिस बर्टन ! 

🔰ओळख एका विलक्षण माणसाची ज्याच्या घरी साक्षात भाषा पाणी भरीत होती 

वृत्त एकसत्ता न्यूज

संकलन : आकाश भाग्यवंत नायकुडे, मुंबई.

दिनांक 31/5/2025 :

सध्या आपल्याकडे 'भाषा' विषयावरून बरेच वादविवाद सुरू आहेत. कधी थरूरांच्या इंग्रजीची चेष्टा होते तर कधी दुसऱ्या भाषेतील फलकांना काळे फासले जाते. अर्थातच ही गोष्ट नवीन नाही. पण एकूणच प्रांतभेद, भाषाभेद अश्या वादांना सध्या प्रसारमाध्यमे वाजवीपेक्षा महत्त्व देतात असं वाटतं.

आपल्या मातृभाषेव्यतिरिक्त निदान दोन भाषा किमान बोलता येणं ही अपेक्षा फारशी अतिरेकी नसावी. पण काही जणांना हा व्यक्तिस्वातंत्र्यावर घाला वाटतो म्हणून कदाचित वाद चिघळत असतील. आणखीन काही आयाम असू शकतात.

एका व्यक्तीला एका आयुष्यात किती भाषा अवगत असू शकतील असा विचार केला तर कल्पनेची धाव चार किंवा पाचपेक्षा पुढं जायला धजावत नाही. अतिशयोक्ती जरी करावी वाटली तरी तो आकडा 'तीस' असू शकत नाही.

पण ही अतिशयोक्ती नाही तर सत्य आहे. 

तो जन्माने इंग्रज होता त्यामुळे इंग्रजी त्याची मातृभाषा होती. फ्रेंच, स्पॅनिश, इटालियन, लॅटिन आदी युरोपियन भाषांवर त्याचं प्रभुत्व होतंच पण त्यासोबत अरेबिक, हिंदी, मराठी, संस्कृत, गुजराती, सिंधी, स्वाहिली अश्या जवळजवळ 'तीस' वेगवेगळ्या भाषांत तो पारंगत होता. कित्येक बोलीभाषाही त्याला येत होत्या. ह्याच्या पुढची अतर्क्य गोष्ट म्हणजे त्याने माकडांच्या भाषेतील साठ शब्द शोधून काढले होते ! 

कॅप्टन सर रिचर्ड फ्रान्सिस बर्टन ! 

काहींना नावावरून हॉलिवूडचा जुना नट आठवेल. पण भाषापंडित रिचर्ड बर्टन एकोणिसाव्या शतकात होऊन गेला. 

आज भाषांवरून वाद घालणारे जग बर्टनला विसरले आहे. 

बाळ सामंतांनी लिहिलेलं त्याचं चरित्र 'शापित यक्ष' (परचुरे प्रकाशन) वाचलं नसतं तर मला हा माणूस कळला नसता.

केवळ भाषापंडित नाही तर इतके गुण (आणि काही अवगुणसुद्धा) बर्टनच्या अंगी होते की हा एकच माणूस होता की ह्याच नावाच्या वेगवेगळ्या व्यक्ती होत्या असं कुणाला वाटून जाईल.

लिओनार्दो दा विंची हा अष्टपैलू होता म्हणतात. बर्टनला अर्वाचीन काळातील विंची म्हणावे लागेल.

केवळ भाषाच नाही तर तो भिन्न भाषिकांच्या संस्कृतीचा, जीवनमानाचा, प्रथांचा, धार्मिक विधींचा सखोल अभ्यास करीत असे. त्या काळातील कठीण गोष्ट म्हणजे निरनिराळ्या समाजातील लैंगिक प्रथांचासुद्धा त्याने शास्त्रीय दृष्टिकोनातून अभ्यास केला होता. समलैंगिकतेवर धाडसाने लिहिणारा हा विद्वान आपल्या हयातीत वादग्रस्त बनला, सनातन्यांच्या टीकेचे लक्ष्य बनला ह्याचं आश्चर्य काय? 

बर्टनने काही काळ ऑक्सफर्ड विद्यापीठामध्ये महाविद्यालयीन शिक्षण घेतलं असलं तरी शिस्तभंगाच्या आरोपावरून त्याची हकालपट्टी झाली होती. त्यानंतर तो ईस्ट इंडिया कंपनीच्या सैन्यात दाखल झाला आणि भारतात आला.

मुंबई, कराची आदी नगरात त्याचे वास्तव्य होते. भारतीय भाषांची, संस्कृतीची गोडी त्याला इथेच लागली. 

काही तासांत तो एखादी भाषा शिकत असे. त्याच्या पध्दती अफलातून होत्या. म्हणायचा, नवीन भाषेतील अगोदर शिव्या शिका ! तर कधी तो चक्क वेश्यांकडून नवीन भाषा शिकत असे.

तो एक धाडसी शोध-प्रवासीही होता. आफ्रिकेतील महाकाय सरोवर लेक टांगानिकाचा शोध त्याने लावला. त्या काळात तो प्रवास भयंकर अवघड असे. प्रतिकूल हवामान, घनदाट जंगल, रोगराई, विषारी कीटक-सर्प, नरभक्षक प्राणी व आदिवासी आणि प्राथमिक अवस्थेतील दळणवळण ह्या सगळ्यावर मात करून बर्टनने आफ्रिकेत भ्रमंती केली आणि तिथली भौगोलिक तसेच सामाजिक परिस्थिती प्रगत जगासमोर पहिल्यांदा मांडली. 

त्याने केलेला दुसरा मोठा पराक्रम म्हणजे गैरमुस्लिम असूनही मक्केला  जाण्याचे धाडस. मक्केस आजही केवळ मुस्लिम धर्मीयच जाऊ शकतात. त्या काळात तर अन्यधर्मियाचा जागेवर शिरच्छेद होत असे. बर्टनने वेषांतर करून मक्का-मदिना यात्रा केली. अगोदर त्याने अरबी भाषेवर प्राविण्य मिळवले, कुराण मुखोद्गत केले व इस्लामचा धार्मिक व सामाजिक प्रथांचा बारकाईने अभ्यास केला. त्यामुळे मक्का-मदीनेतील मुल्लामौलवींना संशय आला नाही.

बर्टनने अनेक प्रांतात मुशाफिरी केली. तो युरोपातील एक नावाजलेला तलवारबाज होता. शिल्पकला, चित्रकलेत त्याला गती होती. शिवाय तो उत्तम बुद्धिबळपटूसुद्धा होता. 

उत्तर आयुष्यात त्याने वात्सायनाचे कामसूत्र, कल्याणमल्लाचे अनंगरंगरतीशास्त्र तसेच अरेबियन नाईट्सचे त्या काळी 'बोल्ड' वाटणारे इंग्रजी अनुवाद केले व ते प्रचंड गाजले. त्याच्या ग्रंथांमध्ये मजकुराइतक्याच, किंबहुना त्यापेक्षा अधिक प्रमाणात माहितीपूर्ण तळटिपा असत. कारण त्याला केवळ भाषा अवगत नव्हती तर वेगवेगळ्या समाजातील दंतकथा, लोककथा, रूढी, समजुती तो उत्तमरीत्या जाणत होता.

वैयक्तिक पातळीवर तो नास्तिक असला तरी अनेक धर्मांचा अभ्यास केल्यामुळे तो काही रूढी पाळत असे. एकदा मुंबईतील वाळकेश्वर मंदिरात पत्नीसह गेला असतांना पुजाऱ्याने 'किरीस्तावास मज्जाव' केल्यावर बर्टनने आपले जानवे दाखवले व गायत्री मंत्र म्हणून दाखवला. पुजारी अवाक झाला असणार. 

तरुणपणी आडदांड, धसमुसळा, संधी मिळेल तिथे मारामारी करणारा, पीळदार मिश्या राखणारा बर्टन लेडी'ज मॅन म्हणूनही प्रसिद्ध होता.

त्याच्या वात्रट स्वभावाचे एक उदाहरण देतो.

रोज दुपारी त्याच्या बायकोच्या (इझबेल) अनेक मैत्रिणी तिच्याशी गप्पा मारायला घरी येत असत. त्यांच्या फालतू बडबडीमुळे बर्टन वैतागून जात असे. एक दिवस तो त्या खोलीत गेला आणि बायकांसमोर एक हस्तलिखित आदळून निघून गेला. बायकांना बर्टन मोठा लेखक आहे हे ठाऊक होतं म्हणून त्यांनी लगबगीने हस्तलिखित पाहिलं तर त्याचा मथळा होता, 'पादण्याचा इतिहास' !

लंडनचे उपनगर 'मॉर्टलेक'मध्ये बर्टनची वैशिष्ट्यपूर्ण कबर आहे. बेदाऊन तंबूसारखी रचना असलेल्या कबरीचा दरवाजा उघडला की उंटाच्या गळ्यातील घंटेचा नाद ऐकू येतो आणि आपल्याला बर्टनसोबत अरबस्तानातील वाळवंटात नेतो..

आपल्यासारख्या सामान्यांना बर्टनसारख्या पंचवीस-तीस भाषा येणं अशक्य असलं तरी इतर भाषांबद्दल, संस्कृतीबद्दल किमान आदर बाळगायला काही हरकत नसावी. 

-डॉ प्रसाद दाढे.