रानभाजी - वसू

 

रानभाजी - वसू  

शास्त्रीय : ट्राएन्थेमा पोरच्युलेकास्ट्रम

कुळ : आयझोएसी

इंग्रजी : डेझर्ट हॉर्स पर्सलेन व ब्लॅक पीगवीड

अकलूज वैभव न्यूज नेटवर्क/वृत्त एकसत्ता न्यूज 

संग्राहक : प्रविण सरवदे/ आकाश भाग्यवंत नायकुडे 

अकलूज दिनांक 19/9/ 2024 : वसू ही रोपवर्गीय वर्षायू वनस्पती साधारण मांसल, गुळगुळीत व जमिनीवर पसरत वाढणारी वनस्पती आहे. वसू पावसाच्या सुरवातीस उगवते व जुलै ते ऑगस्ट महिन्यात फुले येतात. ही हुबेहूब घोळ तसेच पुनर्नवा या वनस्पती सारखी दिसते. वसू ही घोळी प्रमाणे दिसते म्हणूनच प्रजातीचे शास्त्रीय नाव पोरच्युलेकास्ट्रम असे आहे. ही कोवळेपणी पुनर्नवा सारखी दिसते; पण फुले पांढरी असल्याने तिला श्‍वेत पुनर्नवा असेही म्हणतात. ही तण म्हणून श्रीलंका, भारत, पाकिस्तान तसेच उष्ण कटिबंधातील देशांत सर्व आढळते. वसू महाराष्ट्रात सर्वत्र ओसाड, पडीक जमिनीवर, शेतात, बागांमध्ये, रस्त्यांच्या कडेने वाढलेली दिसते. पावसाळ्यात हमखास आढळते.

खोड - मांसल, गोलाकार ते चौकोनी, नाजूक, पसरणारे, गुळगुळीत व भरपूर फांद्या असणारे.

पाने - साधी, समोरासमोर, साधारण मांसल, जोडीतील पाने विषम आकाराची, एक आकाराने मोठे २ ते ३.८ सेंमी लांब व २ ते ३.२ सेंमी रुंद, तर जोडीतील दुसरे पान ०.७ ते १.३ सेंमी लांब व ०.६ ते ०.८ सेंमी रुंद असते. जोडीतील मोठे पान गोलाकार तर लहान पान लांबट गोलाकार. पाने गुळगुळीत व फिकट हिरव्या रंगाची. पानांचा देठ ०.९ ते १.२ सेंमी लांब. लहान पानांचा देठ तळाकडे फुगीर व साधारण त्रिकोणी आकाराचा असतो.

फुले - लहान, नियमित, द्विलिंगी, देठरहित, त्रिकोणी, फुगीर देठाच्या बेचक्‍यातून एकांडी येतात. फुले पांढरी किंवा साधारण गुलाबी झाक असणारी. पुष्पकोश ५ दलांचा. पाकळ्या नाहीत. पुंकेसर १० ते २०, पुष्ककोशनळीच्या टोकांवर तयार होतात. बीजांडकोष एक कप्पी, परागवाहिनी एक.

फळ - बोंडवर्गीय, पूर्णपणे पानाच्या त्रिकोनी फुगीर देठानी झाकलेले.

बिया - ६ ते ८, काळसर, खडबडीत, मूत्रपिंडाच्या आकाराच्या.

औषधी गुणधर्म

# वसू ही वनस्पती शोथशामक औषधी म्हणून प्रसिद्ध आहे. # वसूचे मूळ औषधात वापरतात. मूळ फिक्कट रंगाचे व पुष्कळ सुरकुत्या पडलेले असते. मूळ ताजेपणी जरा गोडसर, पण सुकल्यावर कडू आणि किळसवाणे असते. वसू तीव्र रेचन आहे. वसूने आतड्यांत तीव्र दाह निर्माण होतो. गरोदरपणात वसूचे मूळ देऊ नये. # ज्या रोगात तीव्र जुलाबाची जरुरी असते, त्या रोगात वसू देतात. यकृतांतून रक्ताभिसरणास अडथळा होऊन उत्पन्न झालेल्या विकारात, मलावंष्टभ, त्वचेच्या रोगांत आणि पांडुरोगात वसू गुणकारी आहे. # रेच जास्त प्रमाणात झाल्या नंतर शरीरातील शोथ कमी होतो म्हणून यकृत आणि प्लिहा यांच्या शोथात वसू ही औषधी उपयुक्त मानतात. # कुपचनातून निर्माण झालेल्या शोथयुक्त दम्यात आणि गर्भाशयाच्या शोथामुळे तयार होणाऱ्या अनार्तवांत वसूचा उपयोग करतात. # औषधासाठी वसूच्या मुळाचे चूर्ण सुंठीबरोबर देतात. वसूची मोठी मात्रा न देता थोडी थोडी मात्रा दर तीन तासांनी देतात.

भाजीचे औषधी गुणधर्म

# वसूच्या कोवळ्या पानांची भाजी करतात. # वसूची भाजी दीपन, वातहर आणि कफघ्न आहे. वसूची भाजी खोकला व दमा या विकारात उपयुक्त आहे. # शरीरातील वात कमी करण्यासाठी या भाजीचा उपयोग होतो. # यकृताचे विकार, त्वचारोग, कुपचन यांमध्ये वसूची भाजी अत्यंत गुणकारी आहे.

पाककृती - भाजी

# साहित्य - वसूची कोवळी पाने देठासहित, चिरलेला कांदा, ठेचलेली लसूण, तेल, हिरवी चिरलेली मिरची, मीठ, हळद इ.

# कृती - भाजी स्वच्छ धुऊन घ्यावी. पाणी निथळल्या नंतर भाजी चिरून घ्यावी. कढईत तेल घेऊन चिरलेला कांदा व ठेचलेला लसूण लालसर होई पर्यंत परतून घ्यावा. चिरलेली मिरची व भाजी घालून चांगली परतावी. हळद व चवीपुरते मीठ घालून झाकण ठेवावे. मंद आचेवर भाजी शिजवावी.

पाककृती - पराठे

# साहित्य - चिरलेली वसूची भाजी एक वाटी, हळद, लसूण, जिरे, हिरवी मिरची, मीठ, कोथिंबीर, गव्हाचे पीठ दोन वाट्या, तूप इ.

# कृती - वसूची भाजी स्वच्छ धुऊन निथळत ठेवावी. नंतर बारीक चिरून घ्यावी. लसूण, हिरवी मिरची, कोथिंबीर व मीठ यांची पेस्ट बनवावी. गव्हाच्या पिठाची कणीक मळताना ही पेस्ट व चिरलेली भाजी, जिरेपूड व हळद टाकावी. मळलेल्या कणकेचे छोटे छोटे गोळे करून, नंतर लाटून, पराठे तुपावर भाजावेत. गरम गरम पराठे चवदार लागतात.

पाककृती - मिश्र भाज्यांचे सूप

# साहित्य - वसू, चाकवत, चंदनबटवा, चुका, घोळ, पुनर्नवा या रानभाज्यांची पाने, सूप मसाला, पाणी इ. सूप मसाला तयार करण्यासाठी सुंठ, मिरे, पिंपळी, जिरे, धने, लवंग, वेलची, दालचिनी या सर्वांचे सम प्रमाणात चूर्ण करून एकत्र करावे.

# कृती - प्रथम सर्व भाज्या नीट निवडून घ्याव्यात. धुऊन स्वच्छ कराव्यात. भाजींच्या चौपट पाणी टाकून पातेल्यात शिजवाव्यात. चांगल्या शिजल्यावर मिक्‍सर मध्ये सर्व मिश्रण एकजीव करावे. त्यानंतर परत एकदा गरम करावे. एका भांड्यात एक चमचा सूप मसाला टाकून चांगले हलवून सूप पिण्यास द्यावे. सूप पिण्याने पचनाच्या तक्रारी दूर होतात. मिश्र भाज्यांचे सूप मलावष्टंभ, अपचन यांमध्ये गुणकारी आहे.

डॉ. मधुकर बाचूळकर

संदर्भ : विकासपीडिया/अ‍ॅग्रोवन

संकलन : मिलिंद पंडित, कल्याण